Nhật Bản “khát” lao động chất lượng cao từ Việt Nam

Doanh nghiệp Fujiya có trụ sở chính tại Osaka, chuyên sản xuất máy cắt dây chuyên nghiệp nổi tiếng về độ sắc nét và độ bền. 8 thợ thủ công Việt Nam đang làm việc tại nhà máy theo Chương trình Thực tập sinh Kỹ thuật của chính phủ Nhật Bản để duy trì hoạt động kinh doanh có tuổi đời hàng thế kỷ này.

Chủ tịch Yasunobu Nozaki cho biết: “Chúng tôi thực sự không thể duy trì sản xuất nếu không có sự khéo léo của các thực tập sinh kỹ thuật. Sẽ rất khó để chúng tôi duy trì các thợ thủ công của mình từ thị trường lao động trong nước”.

Nhật Bản “khát” lao động chất lượng cao từ Việt Nam

Fujiya là một trong nhiều doanh nghiệp Nhật Bản ngày càng phụ thuộc vào lao động nước ngoài. Nhật Bản có hơn 1,82 triệu lao động nước ngoài vào năm ngoái. Số lượng thực tập sinh kỹ thuật vào khoảng 343.000 người, tăng hơn gấp đôi trong thập kỷ qua. “Thực tập sinh kỹ thuật là một phần quan trọng trong lực lượng lao động của chúng tôi. Nếu họ có thể ở lại lâu hơn, điều đó sẽ rất hữu ích”, Nozaki nói.

Với dân số ngày càng giảm, nền kinh tế lớn thứ ba thế giới đang trở nên nghiêm túc hơn trong việc tiếp nhận lao động nước ngoài, từ những người làm trong lĩnh vực sản xuất và dịch vụ cho đến những người có kiến thức tiên tiến về các công nghệ mới nổi.

Dân số của đất nước, hiện khoảng 124 triệu người, được dự đoán sẽ giảm 30% vào năm 2070, theo ước tính mới nhất của Viện Nghiên cứu An sinh Xã hội và Dân số Quốc gia vào tháng Tư. Dữ liệu của chính phủ công bố vào đầu tháng 6 cho thấy tổng tỷ suất sinh – số con mà một phụ nữ có trong đời – đạt mức thấp kỷ lục 1,26 vào năm 2022, với số trẻ sơ sinh lần đầu tiên giảm xuống dưới 800.000.

“Cần phải thúc đẩy một xã hội đa dạng và sôi động, trong đó công dân nước ngoài làm việc tại Nhật Bản có thể phát huy tối đa khả năng của họ và góp phần giảm bớt tình trạng thiếu lao động nghiêm trọng của Nhật Bản, bằng cách chấp nhận công dân nước ngoài với tư cách là thành viên của các ngành công nghiệp, nền kinh tế và cộng đồng địa phương của Nhật Bản”, một hội đồng chuyên gia của chính phủ về lao động nước ngoài đề xuất với chính phủ vào tháng Năm.

Nhật Bản cũng đang triển khai các biện pháp thu hút nhân tài hàng đầu toàn cầu để thúc đẩy nền kinh tế. Thủ tướng Fumio Kishida cho biết trong một bài phát biểu về chính sách hồi đầu năm rằng Nhật Bản sẽ “tạo ra một hệ thống đẳng cấp thế giới để tiếp nhận lao động có tay nghề cao”.

Tuy nhiên, nhiều yếu tố khác nhau – từ tốc độ tăng lương chậm và văn hóa doanh nghiệp cũ đến các chương trình thị thực mới của các đồng nghiệp châu Á, cũng mức lương tăng ở các nền kinh tế mới nổi đặt ra những thách thức đối với những nỗ lực của Nhật Bản, làm lu mờ triển vọng của nước này trong thời đại cạnh tranh nhân tài toàn cầu.

Theo đề xuất của hội đồng, chính phủ đã quyết định sửa đổi lớn các chương trình lao động nước ngoài, bao gồm thay thế chương trình thực tập sinh kỹ năng bằng các khuôn khổ mới để giải quyết trực tiếp hơn tình trạng thiếu lao động.

Được giới thiệu vào năm 1993, chương trình thực tập sinh kỹ năng được thiết kế để thúc đẩy và chuyển giao kiến thức và công nghệ tiên tiến của Nhật Bản cho các nước đang phát triển thông qua đào tạo. Các thực tập sinh có thể ở lại Nhật Bản tới 5 năm, làm việc trong các lĩnh vực cụ thể như sản xuất và nông nghiệp.

Hisashi Yamada, một nhà kinh tế tại Viện nghiên cứu Nhật Bản cho biết: “Tiền đề [khi chương trình thực tập sinh bắt đầu] là không chấp nhận lao động có tay nghề thấp. Nhật Bản theo truyền thống có quan điểm chống lại nhiều người nước ngoài đến đất nước. Các nhà quản lý đã tránh dính líu đến vấn đề chính trị đó”.

Nhưng đã có sự khác biệt ngày càng tăng giữa các mục tiêu ban đầu của chương trình và thực tế. “Chỉ khoảng 10% thực tập sinh tiếp tục công việc cũ sau khi họ về nước. Mục đích chính của thực tập sinh là kiếm tiền”, một giám đốc điều hành của một tổ chức hỗ trợ thực tập sinh cho biết. 

Ngoài ra, chương trình còn là mục tiêu tranh cãi: Các trường hợp chủ lao động lạm dụng và không trả lương cho thực tập sinh đã được báo cáo, trong khi hàng nghìn thực tập sinh đã “biến mất” khỏi nơi làm việc của họ mỗi năm. Vào năm 2021, khoảng 7.100 thực tập sinh đã rời công ty của họ mà không có thông báo trước, dường như là để tìm kiếm điều kiện làm việc hoặc mức lương tốt hơn một cách bất hợp pháp, theo quy định, thực tập sinh kỹ thuật không được phép thay đổi công việc.

Chính phủ Nhật Bản cũng đã quyết định mở rộng phạm vi của một loại thị thực lao động khác, Công nhân có kỹ năng đặc định (ii), bổ sung thêm 9 lĩnh vực – bao gồm nông nghiệp, vệ sinh tòa nhà và bảo dưỡng ô tô – vào hai lĩnh vực hiện tại là xây dựng và đóng tàu. Người lao động theo chương trình có thể ở lại lâu hơn và đi cùng với các thành viên gia đình phụ thuộc.

Thủ tướng Kishida quyết tâm thu hút nhiều lao động hơn thông qua cải cách chương trình lao động nước ngoài. “Điều quan trọng là phải giải quyết các vấn đề khác nhau đã được chỉ ra… và làm cho quốc tế hiểu những vấn đề đó đồng thời cân nhắc đến quyền con người của công dân nước ngoài”, thủ tướng nói tại một cuộc họp của chính phủ cuối tuần vừa qua, đề cập đến các chương trình trên thực tập sinh và lao động tay nghề cao, “để Nhật Bản sẽ được chọn là điểm đến hấp dẫn để làm việc.”

Nhật Bản cũng đang mở rộng các chương trình dành cho lao động có tay nghề cao, những người sẽ đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển các ngành công nghiệp mới nổi và thúc đẩy nền kinh tế.

 “Khi quá trình toàn cầu hóa và số hóa tiến triển, nhu cầu về lao động có tay nghề cao đang gia tăng trên toàn thế giới và sự cạnh tranh về nhân tài giữa các quốc gia ngày càng gay gắt”, chính phủ Kishida lưu ý trong kế hoạch sửa đổi cho các chính sách “chủ nghĩa tư bản mới” của mình, lưu ý rằng chỉ 1% lao động có tay nghề cao ở Nhật Bản được sinh ra ở nước ngoài, thấp hơn nhiều so với 23% của Vương quốc Anh và 16% của Hoa Kỳ.

Nhật Bản sẽ “xác định và kiểm tra các vấn đề xung quanh việc thu hút lao động nước ngoài, chẳng hạn như thuế và các quy định, đồng thời thực hiện các hành động cần thiết”, kế hoạch sửa đổi nêu rõ.

Là một phần của những nỗ lực như vậy, chính phủ vào tháng Tư đã giới thiệu các chương trình mới để chấp nhận những người lao động được trả lương cao từ nước ngoài. Nếu họ được trả hơn 20 triệu yên (144.000 USD) mỗi năm và đáp ứng một số tiêu chí khác, họ có thể nộp đơn xin thường trú sau khi ở lại một năm.

Một động thái khác là cho phép sinh viên tốt nghiệp từ 100 trường đại học hàng đầu thế giới ở lại trong hai năm. Cấp thị thực cho sinh viên tốt nghiệp cho thấy sự háo hức của chính phủ trong việc thu hút tài năng trẻ. “Chúng tôi đang hình dung ra đỉnh cao của những tài năng hàng đầu ở đây. Những bộ óc thiên tài chưa quyết định nghề nghiệp của mình có thể nghe nói về chương trình này và cân nhắc thực tập tại một công ty Nhật Bản”, một quan chức chính phủ cho biết.

Tuy nhiên, trong bối cảnh tăng trưởng tiền lương trì trệ, kết hợp với đồng yên yếu gần đây, Nhật Bản đang gặp khó khăn trong việc thu hút lao động có tay nghề cao.

Keisuke Yoshida của Transcend-Learning, một tổ chức giúp các công ty Nhật Bản tìm kiếm sinh viên quốc tế triển vọng, cho biết: “Xếp hạng của trường đại học của họ càng cao thì càng ít sinh viên sẵn sàng làm việc tại Nhật Bản. Yoshida chỉ ra rằng nhận thức về việc Nhật Bản có thời gian làm việc dài và các nhà quản lý coi thường phúc lợi của người lao động càng góp phần làm sức hấp dẫn giảm”.

Yamada của Viện nghiên cứu Nhật Bản cho biết các quốc gia phát triển đang tranh giành để thu hút nhân tài công nghệ thông tin, “nhưng Nhật Bản tụt lại phía sau vì mức lương thấp hơn”.

Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), mức lương trung bình ở Nhật Bản chỉ tăng 3% từ năm 2001 đến năm 2021. Con số này thấp hơn so với mức 40% của Hàn Quốc và 29% của Hoa Kỳ trong cùng thời kỳ. Mức lương trung bình cho các kỹ sư phần mềm ở Nhật Bản năm ngoái thấp hơn 23% so với Singapore và 17% so với ở Seoul, theo dữ liệu từ Levels.fyi, một trang web trực tuyến so sánh mức lương công nghệ.

Ở những nơi khác trong khu vực, cuộc đua thu hút nhân tài nước ngoài đang diễn ra gay gắt sau đại dịch Covid-19, với nhiều khu vực pháp lý đưa ra các chương trình mới. Singapore năm nay tung ra thị thực mới để thu hút các chuyên gia có tay nghề cao, cho phép những người kiếm được ít nhất 30.000 đô la Singapore (22.000 USD) một tháng ở lại 5 năm và làm việc cho nhiều chủ lao động.

Thái Lan và Malaysia là một trong những quốc gia khác cũng đã giới thiệu các chương trình thị thực mới cho phép các chuyên gia ở lại lâu hơn trong các lĩnh vực như xe điện và đầu tư. Ở những nơi khác, người lao động có tay nghề cao ngày càng được săn đón, phản ánh sự chuyển đổi kỹ thuật số và sự xuất hiện của các công nghệ mới, chẳng hạn như trí tuệ nhân tạo.

Một nghiên cứu của OECD về lao động nhập cư được công bố vào tháng 3 cho thấy New Zealand, Thụy Điển và Thụy Sĩ là những quốc gia hấp dẫn nhất đối với lao động có tay nghề cao. Nghiên cứu đã tính đến các yếu tố như tiêu chuẩn giáo dục, khả năng dễ dàng có được quốc tịch cho con cái của người di cư và trình độ tiếng Anh là động lực thu hút nhân tài từ nước ngoài.

Theo các chuyên gia, khi các quốc gia mới nổi như Việt Nam có mức lương trung bình tăng, Nhật Bản cũng có thể trở nên kém hấp dẫn hơn đối với những người lao động có tay nghề thấp.

Kaori Akiyama, giám đốc điều hành cấp cao của Hiệp hội trao đổi thanh niên Nhật Bản – Châu Á, một tổ chức giám sát các thực tập sinh kỹ thuật, cho biết: “Nếu mức lương vẫn ở mức như hai hoặc ba năm trước, rất khó để đảm bảo lực lượng lao động chất lượng tốt. Chúng tôi đang nói với các công ty Nhật Bản: Nếu bạn muốn có lao động tốt, bạn phải trả nhiều tiền hơn.”

Các chuyên gia chỉ ra rằng các công ty Nhật Bản miễn cưỡng thay đổi văn hóa lực lượng lao động của họ. Yoshida của Transcend-Learning cho biết: “Khi tôi nói chuyện với các sinh viên nước ngoài, họ nói rằng họ rùng mình khi thấy N1 là yêu cầu cho vị trí công việc. N1 là cấp độ cao nhất trong kỳ thi năng lực tiếng Nhật. “Bạn cảm thấy như thể bạn được thông báo rằng bạn không phù hợp để làm việc ở Nhật Bản và họ đã từ bỏ.”

Yamada của Viện nghiên cứu Nhật Bản cho biết, Tokyo tụt hậu so với các thành phố lớn của châu Á như Seoul và Singapore về số lượng trường quốc tế và bác sĩ nói tiếng Anh. “Vấn đề là Nhật Bản thiếu kinh nghiệm làm việc với người nước ngoài so với các quốc gia khác. Chúng tôi cần trao đổi nhiều người hơn thông qua du lịch hoặc thúc đẩy đầu tư nước ngoài vào Nhật Bản.”