Bạn và tôi đều thích nghe lời hay ý đẹp về mình phải không? Mỗi khi được khen là tôi tủm tỉm cười suốt ngày, cảm giác như đi trên mây. Nhưng lời khen cũng có thể bị lạm dụng đấy. Có một kiểu khen lấn cấn, để lại dư vị đắng và khiến chúng ta mặc cảm nhiều hơn dễ chịu. Đó gọi là lời khen “đểu”, trong tiếng Anh là Backhanded Compliments.
Khen đểu là những lời khen thiếu sự chân thành, mang tiếng là tán dương nhưng bên trong còn có cả chê bai. Lời khen đó tán tụng phẩm chất A của đối phương nhưng cũng tranh thủ dìm khía cạnh B của họ xuống (đây là mục đích chủ yếu). Hai lớp nghĩa khen chê đan cài chặt chẽ với nhau rất khó phân biệt.
Dưới đây là một số ví dụ về lời khen “giả trân”. Trong thực tế có vô vàn cách để diễn đạt nó nhưng tôi chỉ chọn ra những câu phổ biến nhất:
“Bài văn của cậu hay quá, có đi chép ở đâu không?”
“Cậu trông thế thôi mà thông minh ra phết nhỉ!”
“Cái áo đó làm cậu thon thả hơn mọi khi đấy.”
“Chúc mừng cậu được điểm cao nhé, tốt hơn tớ tưởng rất nhiều!”
Bạn có thấy câu nào cũng lồng ghép nhận xét chủ quan của người nói, thường là nhận xét tiêu cực không? Chẳng hạn như nói bài văn là đi chép, hay vừa khen trí tuệ vừa tiện thể chê bai ngoại hình của người ta (“trông thế thôi mà thông minh”)… Ẩn chứa trong những lời “khen” là sự xem thường nỗ lực của người khác, khiến cho người tiếp nhận bị mếch lòng sâu sắc. Mình cảm thấy bản thân lúc nào cũng chưa đủ tốt trong mắt đối phương… mà không biết rằng đó chính là điều họ muốn mình cảm nhận.
Lời khen đểu đặt hai bên vào vị thế bất bình đẳng với nhau nên rất khó xử. Chỉ có người nói đắc chí, còn người nghe phải ngậm cục tức vì bị dè bỉu công khai mà không làm gì được. “Khen thì chỉ tập trung khen thôi, mắc gì phải xỏ xiên điểm chưa tốt của người ta?“, đó là điều mà người nghe ấm ức. Cảm giác cay nhất là ngay thời điểm nói chuyện thì không nhận ra, sau một thời gian dài ngẫm lại mới biết hồi đó mình bị khen đểu. Và mình lại trách bản thân thêm một chút, vì thiếu tinh ý thì ít mà vì tin sai người thì nhiều.
—–
Chừng nào con người chưa ngừng đố kị, họ sẽ luôn dùng lời khen đểu như liều thuốc giảm đau để cảm thấy mình ưu việt hơn người khác. Bên cạnh đố kị còn những cảm xúc khác khó giãi bày hơn: mông lung vì thiếu lối đi riêng, mệt mỏi vì thành quả chưa đến, mặc cảm về thành công của bạn bè… Nếu cứ để sự buồn bực ấy sôi lên trong óc, sớm muộn gì ta cũng không kìm được mà bật ra vài lời “khen” không hay ho làm chia rẽ tình thân.
Tôi muốn nhắn gửi vài điều để giúp bạn ứng xử với hiện tượng này. Bạn và tôi là những cá thể độc nhất với con đường riêng, không thể lấy suy nghĩ này áp nguyên xi vào cuộc sống khác. Người ta khen đểu bạn vì họ chỉ thấy thành tựu ở cuối con đường mà không biết bạn phải nỗ lực như thế nào. Điều bạn nên làm là nói cảm ơn một cách thật thản nhiên, tập trung vào phần khen thay vì phần chê. Có thể đặt ra ranh giới rõ ràng với họ hoặc lờ họ đi hoàn toàn và đừng quan tâm nữa. Bạn xứng đáng nghe những điều tốt đẹp hơn thế.
Gửi những ai đã từng nói ra backhanded compliment: Nếu một ngày tôi thấy bạn dùng nó với tôi hay người khác, thiện cảm của tôi dành cho bạn giảm xuống gần 0. Lời nói của bạn, kể cả vô tình đi nữa, cũng gây tổn thương và cần phải dừng lại ngay. Tuy nhiên đối với cảm xúc bạn đang mang, tôi vẫn tôn trọng vì chúng đều chính đáng. Rất bình thường khi cảm thấy buồn hay ghen tị trước các thành tựu, nhưng mọi người không gắn bó vì những thứ như thế. Đâu phải họ thành công rồi sẽ bớt yêu mến bạn hay bỏ bạn mà đi. Trao lời khen không khiến mình trở nên “dưới cơ” với ai, thừa nhận điểm tốt của người khác cũng chẳng làm bản thân yếu kém.
Lời khen giống như nước hoa vì khi trao nó cho người khác, kiểu gì cũng có vài giọt vương lại lên chính bạn.
Sơn Nguyễn suy nghĩ
