“Cái xứ sở nhiệt đới phía Nam Trung Hoa này là một xứ sở kỳ lạ. Họ tôn thờ những dũng tướng như … vương Tran Binh Trong (xin lỗi là người bản địa có cách gọi các vương của họ khác với xứ ta. Nó phức tạp tới mức tôi không thể nào nhớ nổi vương nào là vương nào), người thà chết chứ không chịu đầu hàng quân Nguyên để được phong vương.
Những kẻ nổi loạn nghe theo lời các nhà nho xứ này cũng vậy. Chúng thà bị bắn, bị chém bêu đầu chứ không chịu quỳ trước nền văn minh của chúng ta.
Nhưng điều kỳ lạ hơn là chính chúng, trước khi cầm giáo gươm chống lại đại pháo và tàu đồng của chúng ta thì lại thường xuyên quỳ ngoài cửa suốt đêm chỉ vì vợ chúng không cho vào cho tới khi tỉnh rượu. Cái xứ sở kỳ lạ này khiến tôi bất an. Chúng ta có thể giết chết hàng chục hay hàng trăm ngàn phiến quân nhưng sự nổi loạn sẽ không bao giờ chấm dứt chừng nào đàn ông bản địa còn sợ vợ hơn cả quân lực hùng mạnh của nước Pháp. Tôi gửi kèm theo đây tranh của một phụ nữ Đông Dương, kẻ thù đáng gờm nhất của nước Pháp tại Viễn Đông.
Tourane 1875″.
(Hồi ký của đại tá hải quân Luis Marie de Saint Cir).
(P/s: Ảnh của bài không có nên dùng tạm 1 bức tranh trên báo Đời Nay năm 1943 để minh hoạ)
– Hùng Phong Lê –
