- Cù Tuấn dịch từ Financial Times.
Tóm tắt: Đang sống lưu vong ở Vienna, cựu nhân vật chuyên ‘buôn vua’ tâm sự về nghệ thuật kết hợp kinh doanh và chính trị – và thời điểm đất nước ông bỏ lỡ cơ hội ngăn chặn cuộc chiến của Putin
Liệu Financial Times có trả tiền cho việc phỏng vấn những người nổi tiếng? Hôm nay là một ngày khô nóng ở Vienna, không khí thơm mùi cây bồ đề, và tôi thì đang xuống đường để ăn trưa.
Mười mét phía trước, ở phía bên kia của con phố, chặn những người đi bộ đồng hành với chúng tôi, là vệ sĩ đầu tiên của Dmitry Firtash. Một người khác đi sau chúng tôi. Chúng tôi đã đi xuống đường từ văn phòng của Firtash ở Palais Bloch-Bauer (như ở Adele, trong bức tranh của Klimt) và sau khi vượt qua chiếc Maybach lấp lánh của Firtash, chúng tôi đang tiến đến Ali’s Grill, một nhà hàng ocakbaşi của Thổ Nhĩ Kỳ ngay bên đường.
Firtash là khách hàng thường xuyên tại đây. “Mọi món ăn chỉ đơn giản là được làm vừa chín, nhưng các món đều vừa chín tới – không có món nào chín quá,” ông nói khi chúng tôi bước vào. Firtash hiếm khi rời văn phòng trước 3h sáng, vì vậy ông hài hước nói thêm, “đây là bếp ăn của tôi”.
Câu chuyện về thảm kịch hiện tại của Ukraine không thể được kể lại nếu không có Dmitry Firtash. Và thực sự, đối với những người chỉ trích ông, cuộc chiến có lẽ đã không xảy ra nếu không có Dmitry Firtash: một nhà công nghiệp tỷ phú, người đã kiếm được nhiều tiền từ việc buôn bán khí đốt với Nga, mạch máu và đồng thời là chất độc của Ukraine trong 30 năm độc lập của đất nước này; một người môi giới quyền lực có luật sư riêng đã mô tả ông trước tòa như một “kẻ buôn vua… người có thể và đã tác động kết quả bầu cử”; và bây giờ, ông bị lưu đày tám năm ở Vienna, trong khi bị Bộ Tư pháp Hoa Kỳ truy nã.
Đối với nhiều người Ukraine, Firtash trước hết là người đã tạo tiền đề cho việc trở lại nhiệm kỳ tổng thống năm 2010 của Viktor Yanukovych, tay sai tham nhũng của Vladimir Putin, thúc đẩy cuộc cách mạng Maidan và sau đó là đòn báo thù nặng nề của Nga. Nhưng, như bất cứ ai đã tìm hiểu về lịch sử Đông Âu đều biết, hiếm khi có thứ gì hoàn toàn rõ ràng minh bạch trắng đen như vậy.
Khi chúng tôi ngồi xuống tại Ali’s – một nơi rộng rãi, thoáng mát, giống như một quán ăn với sự kết hợp hài hòa giữa gạch, đồ trang trí, vải nỉ và đèn chùm khổng lồ để trang trí – tôi đang băn khoăn về hóa đơn. FT, tất nhiên, sẽ trả tiền. Nhưng mà có năm người trong đoàn tùy tùng hộ tống Firtash và tôi xuống phố. Vì vậy, tôi nên trả tiền cho bàn cạnh cửa sổ nơi tôi và Firtash vừa ngồi xuống, hay trả hết cho mọi người?
Trà đen trong ly nhỏ của Thổ Nhĩ Kỳ ince belli đã được mang đến. Chúng tôi có thể giải quyết các hóa đơn sau.
Firtash, 57 tuổi, có mái tóc màu xám bạc được cắt tỉa và mặc một bộ vest rộng rãi được may chỉnh tề với một chiếc cà vạt màu xanh nước biển, cả hai đều là hàng xịn sò. Ông nói năng nhẹ nhàng và lặng lẽ – không phải là kiểu nói quá lố hay gây hấn – và có thói quen mở đầu câu nói của mình bằng một trong hai câu “Xem này… ” hoặc một phép tu từ “Tại sao? Tại vì… ”, khiến cho ông có vẻ như là một người có rất nhiều thứ cần phải giải thích.
Chúng tôi trò chuyện một chút về liệu Firtash có nhớ hoặc không nhớ đồ ăn Ukraine. Nhưng câu hỏi thực sự đầu tiên của tôi là một câu hỏi đơn giản: ông có thấy trước được cuộc chiến này không? “Cho đến giây phút cuối cùng,” ông nói, nhấp một ngụm trà, “Tôi chắc chắn điều đó sẽ không xảy ra.” Vào buổi tối hôm trước, Firtash nói: “Tôi đã nói với các đồng nghiệp của mình lúc 11 giờ tối: ‘Putin sẽ không xâm lược, bởi vì nếu ông ta làm vậy thì đó sẽ là khởi đầu cho sự kết thúc đối với ông ta. Nó sẽ là dấu chấm hết cho chế độ của Putin.”
Món khai vị của chúng tôi được đưa đến. Một nhân viên phục vụ mang đến một khay gồm các đĩa bánh tráng bạc nhỏ để chúng tôi lựa chọn. Firtash nhiệt tình thúc giục tôi chọn lựa. Tôi chọn các loại nước chấm – kuru cacık (sữa chua và dưa chuột), patlıcan söğürme (salad cà chua nướng) và abagannuş (sốt aubergine), sau đó là çiğ köfte (miếng thịt bò nhỏ tẩm gia vị) như một món ăn dân dã. Có những chiếc bánh mì nóng hổi, thơm nức mùi từ lò nướng.
Tôi hỏi ông ấy có hiểu nhầm Putin không, hy vọng có thể khiến Firtash bớt kiêu ngạo.
Ông nói: “Để hiểu được [Putin], bạn cần phải hiểu lịch sử của nước Nga. “Nước Nga là gì? Nga là 1.000 năm chiến tranh. Ai đó đã xâm lược Nga hoặc Nga đã xâm lược ai đó. ”
Đó là một sự khởi sắc thông minh nhưng nó phần nào né tránh câu hỏi của tôi, và điểm tôi đang hướng tới, đó là lý do tại sao Dmitry Firtash, lại thoải mái kiếm tiền từ mối quan hệ của ông với Nga bấy lâu nay, nếu những trang lịch sử về người hàng xóm hiếu chiến luôn còn đó?
Firtash có xuất thân khiêm tốn ở miền tây Ukraine. Khi còn trẻ, sau khi xuất ngũ, ông bắt đầu sự nghiệp kinh doanh, buôn bán thực phẩm ở Matxcơva. Chẳng bao lâu sau, ông đã mở rộng mạng lưới của mình và chuyển qua điều hành một doanh nghiệp bán sữa bột và các sản phẩm tương tự khác cho các quốc gia thuộc Liên Xô cũ ở Trung Á. Chẳng bao lâu, Firtash đã chấp nhận thanh toán bằng khí đốt tự nhiên Turkmen giá rẻ. Chênh lệch về giá là rất đáng kể. Firtash đưa khí đốt qua Nga và bán nó cho Ukraine. Tuy nhiên, với sự nổi lên của Putin, vai trò của Firtash như một người trung gian quan trọng trong việc vận chuyển năng lượng tới Ukraine đã khiến ông trở thành tâm điểm sự chú ý. Và do đó, bắt đầu nhiều năm ông bị vướng vào các trò chơi quyền lực của Điện Kremlin.
Ngoài ra còn có câu hỏi về tội phạm có tổ chức. Vấn đề này đã gắn với Firtash trong 15 năm qua – phần lớn, theo Firtash, là do những nỗ lực của những kẻ thù chính trị của ông ở Ukraine. Tuyên bố – chưa bao giờ được chứng minh và luôn bị phủ nhận – là Firtash tham gia kinh doanh khí đốt với sự giúp đỡ của Semyon Mogilevich, một bố già của xã hội đen tại Nga. Làm thế nào khác được, những người chỉ trích Firtash đặt câu hỏi, khi mà ông có thể biến đổi từ một công ty vận chuyển sữa khô đến Trung Á để trở thành quyền lực đằng sau nhiệm kỳ tổng thống Ukraine? Tin đồn càng gia tăng khi một bức điện tín ngoại giao của Mỹ bị rò rỉ, trong đó Firtash nói với đại sứ của Washington tại Kyiv, William Taylor, rằng ông “cần và được sự cho phép” từ Mogilevich để tiến hành một số hoạt động kinh doanh của mình.
Góc nhìn do Firtash cung cấp có nhiều sắc thái hơn. Tội phạm có tổ chức có khắp nơi trên toàn đất nước Ukraine vào thời điểm ông phát triển doanh nghiệp – thậm chí liên quan đến chính phủ Ukraine. Vì vậy, vâng, Firtash đã biết về Mogilevich – tất cả mọi người trong lĩnh vực kinh doanh ở Ukraine đều biết – nhưng Mogilevich chưa bao giờ là đối tác kinh doanh của ông
Trong bữa trưa của chúng tôi, phần lớn lời kể của Firtash về khoảng hai thập kỷ của ông tại trung tâm kinh doanh và quyền lực của Ukraine cũng là một sự hấp dẫn tương tự về ngữ cảnh. “Tôi không có bí mật nào cả,” ông nói với vẻ bực tức. “Tôi đã dành nhiều năm để trả lời cho mọi hành động mà tôi thực hiện trong cuộc đời mình.”
Chúng tôi tập trung vào chủ đề Nga, và tầm nhìn xa hơn. Firtash kể lại một câu chuyện từ năm 2006. Ông khi đó là chủ tịch Liên đoàn Người sử dụng lao động Ukraine – cơ quan kinh doanh quyền lực của đất nước này – và Viktor Yushchenko vốn thân châu Âu là tổng thống mới được bầu của Ukraine. Yanukovych là thủ tướng.
Yushchenko đã gọi Firtash, Yanukovych và một nhóm nhỏ các bộ trưởng cấp cao đến dự một cuộc họp. Ông nói rằng ông muốn Ukraine tham gia NATO và ông cần sự hỗ trợ của họ. Yanukovych bối rối trước ý kiến này. Yushchenko, vốn không thích bao biện, tỏ ra mất bình tĩnh: “Ông ta quay sang chúng tôi và nói:‘ Hãy nhớ lại khoảnh khắc này, bởi vì chúng ta vẫn còn thời gian, và Nga thì đang lấy lại sức mạnh, chúng ta có thể làm được điều này. Nhưng nếu chúng ta không tham gia NATO sớm, và Nga mạnh lên, thì cuối cùng họ sẽ xâm lược [chúng ta].” Sau đó, ông ta nhìn Yanukovych và nói:“ Điều này sẽ xảy ra ngay trên đầu anh.” Yanukovych, như Firtash kể, chạy thẳng ra ngoài.
Tôi hỏi về vị trí của chính Firtash, sau đó và trong các giao dịch hậu trường khác của Kyiv trong những năm qua. Câu trả lời của Firtash: ông là “một doanh nhân, không phải một chính trị gia”.
Cùng với nhà tài phiệt đồng nghiệp Rinat Akhmetov, Firtash trở thành người ủng hộ chính của Yanukovych thân Nga – dẫn đến chiến thắng của ông này trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2010. Firtash nói, lý do ông ủng hộ Yanukovych không liên quan gì đến Nga, hay địa chính trị. Tất cả là vì Yulia Tymoshenko.
Cô phục vụ đến dọn món meze mà chúng tôi đã ăn hết. Ngay khi đĩa cũ được dọn đi thì một đĩa thịt nướng khổng lồ được đặt xuống trước mặt chúng tôi. Có những miếng cốt lết cừu quý hiếm tuyệt đẹp, mỡ ứa ra do thời tiết nóng gay gắt, những miếng phi lê bò, thăn lợn và nhiều loại köfte sáng lấp lánh. Ba phần tư số này, tôi đã biết, sẽ bị lãng phí do phép lịch sự của người Anh gốc Ukraina. Tôi ngoạm một miếng thịt duy nhất, mọng nước.
Đối với hầu hết các nhà quan sát ở phương Tây, Tymoshenko được nhìn nhận ở khía cạnh tích cực, là nhà cải cách ủng hộ EU, nữ anh hùng của cuộc cách mạng Cam, người đã chiến đấu anh dũng chống lại sự thụt lùi của Ukraine về phía Matxcơva. Bà từng là thủ tướng của Yushchenko, thay thế Yanukovych ngoan cố, và sau đó, vào năm 2010, bà tranh cử tổng thống.
Nhưng Firtash nhìn nhận mọi thứ theo cách khác. Trong nhiều năm, ông đã bị trói buộc trong một cuộc chiến thương mại và chính trị gay gắt với Tymoshenko, bà ta là một cựu trùm năng lượng được mệnh danh là “công chúa khí đốt”. Vào năm 2009, bà ta đã thành công trong việc đánh bại con bò sữa đẻ ra tiền của Firtash: RosUkrEnergo, một đối tác có trụ sở tại Thụy Sĩ với Gazprom đã bán khí đốt của Turkmen cho Naftogaz của Ukraine (thông qua các đường ống của Gazprom), và kiếm được lợi nhuận lớn. (Thỏa thuận của riêng Tymoshenko – được đàm phán trực tiếp với Gazprom và Putin – đã xóa bỏ người trung gian nhưng cuối cùng lại làm tăng đáng kể giá khí đốt đối với người Ukraine.)
Firtash tin rằng nếu Tymoshenko trở thành tổng thống vào năm 2010, các công việc kinh doanh của ông sẽ bị Tymoshenko thôn tính. Firtash nói rằng việc ủng hộ Yanukovych có thể là một điều đáng nghi ngờ nhưng chắc chắn không phải vì Putin đã ra lệnh cho Firtash làm như vậy.
Firtash giới thiệu món köfte nạm hạt dẻ cười và được tẩm gia vị nhẹ nhàng để tôi thử, đây là món yêu thích của ông. Tất cả các loại thịt đều được nấu một cách xuất sắc. Đặc biệt, thịt cừu rất ngọt. Một điều tôi không thích lắm là một bình kefir mặn đã được phục vụ cùng với bữa ăn – mặc dù Firtash, người không uống rượu, dường như rất thích thú.
Lau đĩa của mình với một miếng bánh mì dẹt, tôi thăm dò thêm, cảm thấy rằng điều này hơi quá khích. Firtash không cảm thấy trò chơi chính trị của mình cuối cùng đã ảnh hưởng đến chủ quyền của Ukraine?
“Là một doanh nhân, tôi kiếm tiền, đó là những gì tôi làm…” Firtash ngừng lại. “Nhưng vâng, với tư cách là một người Ukraine và một con người – vâng, có lẽ tôi đã có những sai lầm, và tôi nên đồng ý và thừa nhận những sai lầm đó.”
“Tôi hiểu [một số] chính trị gia Ukraine đang làm gì,” ông nói. “Tôi hiểu điều đó là không đúng. Nhưng tôi đã ủng hộ họ ”.
Firtash chỉ ra rằng liên minh của ông với Yanukovych đã tan vỡ ngay sau khi nó bị tấn công – thậm chí trước cả Maidan. Ông trở nên cáu kỉnh khi mọi người đặt câu hỏi về lòng yêu nước của ông. Firtash nói, cho đến khi chiến tranh bùng nổ, dưới quyền ông đã có 110.000 người Ukraine làm việc. Và, không giống như nhiều đồng nghiệp giàu có, Firtash nói thêm, ông đã đầu tư gần như toàn bộ số tiền kiếm được vào Ukraine, tạo ra công ăn việc làm cho người Ukraine.
Firtash nhún vai, với một chút tiếc nuối, về những gì đã xảy ra giống như vậy trong những năm ông là một trong những người đàn ông quyền lực nhất của Ukraine. “Khi bạn gặp phải tình huống này, khi bạn đang hoạt động ở Ukraine, cũng như lúc đó, đạo đức không nhất thiết phải là trung tâm của mọi việc bạn làm.”
Tất nhiên, trong nhiều năm, chính sách của Nga đối với nước láng giềng Ukraine là nhằm chính xác tạo ra một sự lấp lửng về đạo đức như vậy. Những ngày còn mơ hồ về chính trị ở Ukraine, ít nhất đã qua. Trong khi Firtash tin rằng đây là một điều tốt – càng ít kết hợp kinh doanh và chính trị thì càng tốt, ông nói – điều đó có thể không hoàn toàn có lợi cho ông.
Tổng thống Volodymyr Zelenskyy đang tích cực lên kế hoạch “giảm bớt ảnh hưởng của các nhà tài phiệt” (deoligarichisation) tại Ukraine, trong đó ông đã nói rõ rằng ông có ý định hạn chế ảnh hưởng của những người như Firtash trong đời sống công cộng của đất nước này. Trong khi đó, Firtash vẫn sống lưu vong, do lệnh dẫn độ của Hoa Kỳ đối với ông trong một vụ án liên quan đến cáo buộc hối lộ để có được một mỏ titan ở Ấn Độ. Sau một thời gian ngắn ở nhà tù ở Vienna kết thúc bằng khoản tiền bảo lãnh lớn nhất từng được công bố ở Áo, 125 triệu euro, các luật sư của ông đã thành công trong 8 năm đấu tranh với chính quyền Hoa Kỳ với lý do vụ án của họ thuần túy mang tính chính trị. Tuy nhiên, Áo vẫn là chiếc lồng mạ vàng của Firtash: rời khỏi nước này sẽ khiến ông dễ bị ảnh hưởng bởi các quốc gia có chính sách dẫn độ kém chính xác hơn và sẽ bị Hoa Kỳ bắt giữ.
Bỏ qua rủi ro pháp lý, danh tiếng của Firtash ở phương Tây vẫn ở mức thấp. Tại Vương quốc Anh, một đợt vận động hành lang từ năm 2007 đến năm 2014 – trong thời gian ông trở thành nhà tài trợ chính cho trường đại học Cambridge, thành lập Hiệp hội người Ukraina tại Anh và tạo liên kết trong quốc hội Anh – đã khiến nhiều người nghi ngờ sâu sắc về động cơ của ông. Cho dù bạn nhìn thấy một âm mưu xâm nhập vào xã hội Anh hay chỉ thấy một nhà tài phiệt dễ bị tổn thương về mặt chính trị đang tìm kiếm một chính sách bảo hiểm, góc nhìn là tùy thuộc vào bạn. Trong lời giải thích của riêng Firtash với Wall Street Journal vào năm 2014: “Tôi không thể chỉ là cái đích cho mọi người ném phi tiêu”.
Chúng tôi quay lại chủ đề cuộc chiến – và cuộc chiến này cũng đã làm suy giảm đế chế của Firtash rất nhiều. Tôi hỏi liệu ông có nghĩ Mỹ và châu Âu nên gửi thêm vũ khí cho Kyiv hay không. Không một chút do dự, Firtash nói có. “Người Mỹ, người Anh và tất cả các đồng minh của Ukraine cần hiểu một điều. Bạn không thể mang thai một nửa… Hoặc có hoặc không mà thôi. Việc “chúng tôi không thể cho bạn cái này, nhưng chúng tôi có thể cho bạn cái kia” là vô nghĩa.
Firtash nói, nếu phương Tây không bảo vệ Ukraine lúc này, “điều gì có thể ngăn Putin tiến xa hơn? Vì ông ta sẽ còn tiến xa hơn nữa. Khi Putin xâm lược các nước Baltic, lúc đó Châu Âu sẽ làm gì? Ông ta sẽ đi xa nhất có thể – trừ khi ông ta bị chặn lại, không thì Putin sẽ còn tiếp tục lấn tới”.
Bây giờ thịt đã hết, chúng tôi gọi một ly cà phê Thổ Nhĩ Kỳ và một ít baklava ăn kèm. Chiều nay Firtash sẽ chuyển sự chú ý của mình sang việc cố gắng đưa ngũ cốc ra khỏi Ukraine. Các hầm chứa của ông chứa được 3 triệu tấn. Vào tháng 5, ông chỉ xuất khẩu được 50.000 tấn.
Theo Firtash, cuộc khủng hoảng lương thực toàn cầu – ông phát biểu với tư cách cũng là một trong những nhà sản xuất phân bón nitrat lớn nhất thế giới – sẽ trở nên tồi tệ hơn rất nhiều. Ông dự đoán giá ngũ cốc có thể tăng gần gấp đôi. Firtash nói: “Putin sẽ làm bất cứ điều gì có thể để thao túng tình hình toàn cầu. Bao gồm cả nạn đói phải không? “Đúng. Bất cứ điều gì.”
Tuần trước, Nga và Ukraine đã ký một thỏa thuận mở lại Biển Đen cho các chuyến hàng ngũ cốc, nhưng khi tôi nói chuyện với Firtash, ông ấy dường như rất ít tin tưởng vào bất kỳ thỏa thuận nào mà Nga đặt bút ký kết.
Chúng tôi uống hết cà phê. Hóa ra là Firtash đã trả tiền cho cả đoàn tùy tùng của mình mà tôi không hề hay biết. Khi chúng tôi chuẩn bị rời đi, tôi nhớ lại một câu thoại trong một cuộc phỏng vấn cũ hơn, trong đó Firtash nói với người đối thoại rằng bạn nên đánh giá một người đàn ông thông qua những kẻ thù của anh ta. Tôi hỏi… “kẻ thù của ông là những ai?”
“Tôi sẽ không nói rằng mình có các kẻ thù truyền kiếp. Chỉ có những người vì lợi ích lâu dài mà thỉnh thoảng lại tỏ ra họ là kẻ thù của tôi mà thôi” Firtash nói, và nhe răng cười.
====
Menu
Ali’s Grill
Operngasse 14, 1010 Vienna
Patlıcan söğürme (aubergine salad) €6.90
Abagannuş (aubergine and tahini dip) €6.90
Kuru cacık (yoghurt and cucumber dip) €6.90
Hummus €6.90
Çiğ köfte (spiced raw beef patties) €7.90
Saslik €25
Tavuk siş (chicken kebab) €18
Ali’s fıstıklı (lamb and beef kebab with pistachios) €22
Küşleme (lamb kebab) €28
Kuzu pirzola (lamp chops) €27
Kefir x2 €7
Sparkling water €6.90
Turkish coffee x2 €7
Baklava x2 €12
Tổng số tiền phải trả: €188.40
